Fałsz kobiety

1927

Papier, pastel
115,5 x 184 cm
MNW, zakup 1988.

Specyficzne uzdolnienia portretowe Witkacy przejawiał już w młodości, malując i rysując węglem portrety najbliższej rodziny i przyjaciół. Szczególnie udane były wizerunki bliskich artyście kobiet -- matki, kolejnych kochanek (w tym Ireny Solskiej, wybitnej aktorki) oraz narzeczonej, Jadwigi Janczewskiej. W latach 1915-1918, w okresie pierwszej wojny światowej, którą spędził w Petersburgu (służąc m. in. w carskiej armii), Witkacy zaczął malować portrety dla zarobku; odkrył też nową dla siebie technikę -- pastel, w której z czasem osiągnął mistrzowstwo.

Po powrocie do Polski w roku 1918 kontynuował ten proceder, aż w końcu, od roku 1925, stało się to jego głównym zajęciem i źródłem utrzymania. Wobec kłopotów finansowych wynikających z braku uznania dla jego półabstrakcyjnych obrazów olejnych oraz nikłego zainteresowania publiczności jego twórczością dramaturgicznegą, założył jednoosobową Firmę Portretową "S.I.Witkiewicz" z własnym, wydrukowanym Regulaminem, któremu towarzyszył cennik. Większość portretów to średniej wielkości popiersia modeli ujętych frontalnie lub en trois quarts. W porównaniu z nimi portret Grossmanowej jest niezwykły: ma znaczne rozmiary i ukazuje modelkę w całej postaci, na tle fantastycznego pejzażu, z wizerunkiem artysty malującego klientkę. Z listów Witkacego do matki wiemy, że artysta niechętnie podjął się malowania tego właśnie portretu. Znęciło go wysokie wynagrodzenie (pięćset złotych -- dwukrotna cena najdroższego portretu "firmowego" i zarazem dwukrotność przyzwoitej miesięcznej pensji w tym czasie). Witkacy nie byłby jednak sobą, gdyby przy okazji nie zaznaczył swojej niezależności od wymagań zamożnej klientki, której mąż był właścicielem fabryki guzików. Dodał więc swój autoportret -- z łobuzerską miną i ukrytą za plecami lewą reką z dłonią zaciśniętą w pięść. Całej zaś scenie portretowania nadał dodatkowy sens. Właściwy portret został wykonany w tzw. wylizanym, czyli fotograficynie do modela podobnym, typie A, natomiast "portret w portrecie" prezentowany przez artystę na sztalugach na drugim planie oznaczony jest literą D i spełnia założenia tego typu.

Przedstawia on ekspresyjnie przetworzoną twarz kobiecą będącą właściwie nie tyle portretem, co samodzielną kreacją artystyczną, realizującą założenia sformułowanej przez Witkacego teorii Czystej Formy. W ten sposób artysta zademonstrował nie tylko swój pogląd na dwulicowość rozkapryszonych kobiet, ale przede wszystkim pokazał umownośćprocesu twórczego, którego efekty zależą od przyjętej konwencji. Ujęcie dwóch różnych protretów tej samej osoby w jednej kompozycji prezentuje wielopoziomową grę konwencji, świadomie obnaża całe oszustwo sztuki, nie pozostawia nam złudzeń co do intencji artysty, który bynajmniej nie pragnie wiernie odtwarzać świata, nawet jeżeli maluje go realistycznie. Za każdym razem tworzy go na nowo, według przyjętych przez siebie założeń.

Fałsz kobiety jest zderzeniem dwóch -- nawet więcej -- światów, przy czym nie wiadomo do końca, który z nich jest prawdziwy, tak, jak nie możemy mieć pewności, który z portretów modelki jest portretem właściwym. Czy starannie ubrana piękna kobieta nie kryje w sobie dzikiej, złośliwej bestii o zdeformowanej twarzy? A może to tylko artysta, niezadowolony z tego, że musiał ulec jej kaprysowi, chytrze się na niej zemścił?

Fałsz kobiety przetrwał wojnę w piwnicy kamienicy przy placu Zbawiciela w Warszawie nalężącej do Hugona Grossmana, męża modelki. Po roku 1945 dzieło Witkacego przejęła administracja kamienicy, od której odkupiła je mieszkająca tamże rodzina Kryńskich.

Jesienią roku 1988 właściciele postanowili się z Fałszem rozstać. Praca trafiła do zbiorów, kierowanego wówczas przez wybitną witkacolożkę dr Irenę Jakimowicz, Gabinetu Grafiki i Rysunków Współczesnych Muzeum Narodowego w Warszawie.

Witkacy Domain

[kalendarium] [twórczość] [firma] [bibliografia] [aukcje] [falsyfikaty] [legendy] [witkacologia] [aktualności] [ośrodek] [opieka]